Stąd w Deklaracji o wolności religijnej „Dignitatis humanae" stwierdził on, że „przestrzeganie i popieranie nienaruszalnych praw człowieka należy w sposób istotny do obowiązków każdej władzy państwowej" (DH, 6). W myśl soborowego nauczania można by wręcz powiedzieć, że przestrzeganie i strzeżenie wolności religijnej obywateli przez dane państwo jest najbardziej wiarygodnym kryterium tego, czy w tym państwie przestrzegane są podstawowe wolnościowe prawa obywatelskie. Rozróżnienie pomiędzy religią a polityką oraz zasada wolności religijnej jest specyficzną zdobyczą chrześcijaństwa i wartością wniesioną do kultury światowej.
Wolność religii, rozumiana także jako wolność jej wyboru i publicznego uzewnętrzniania w postaci uprawiania kultu i praktyk religijnych, zapewniona jest obecnie w licznych aktach prawa międzynarodowego, a zwłaszcza w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka (art. 18), uchwalonej przez ONZ w 1948 r., w europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r. (art. 9 i 14), w Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r. (art. 26 i 27), a także w Konwencji ONZ o Prawach Dziecka z 1989 r. (art. 12, 13 i 14).
Wolność religii zapewniają nadto liczne akty prawne Unii Europejskiej, a w szczególności Karta Praw Podstawowych z 2007 r. (art. 10, 21 oraz 47). Kluczowe znaczenie ma art. 10 Karty, w którym wskazano prawo do wolności myśli, sumienia i religii, obejmujące: 1/ wolność zmiany religii lub przekonań, 2/ wolność uzewnętrzniania, indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swej religii lub przekonań, 3/ uprawianie kultu, 4/ nauczanie, 5/ praktykowanie religii, 6/ uczestniczenie w obrzędach religijnych, 7/ prawo do odmowy działania sprzecznego z własnym sumieniem, zgodnie z ustawami krajowymi regulującymi korzystanie z tego prawa. Omawiana materia została także dostrzeżona w kilkunastu dalszych, unijnych aktach prawnych. W podobny sposób sprawy te reguluje także polskie prawo, a zwłaszcza Konstytucja RP (art. 53) oraz ustawa z 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania.
Naruszenia wolności religii mogą mieć różną postać. Naruszeniem jest już żądanie ujawnienia przekonań religijnych wobec organów administracji państwowej. Takie żądanie stanowi naruszenie zasady rozdziału Kościoła od państwa, które ma obowiązek chronić sferę wolności religii, ale pozostawić musi wyłącznie Kościołowi lub odpowiednio innym organizacjom wyznaniowym prowadzenie ewentualnej rejestracji swoich członków. Naruszeniem wolności religijnej jest także uzależnianie sprawowania funkcji publicznych od przekonań religijnych, albo ich braku; wykluczone jest więc w tej mierze zbieranie i ujawnianie danych osobowych z tego zakresu.
Obowiązkiem państwa jest dbałość o skuteczną ochronę dóbr osobistych i majątkowych przed naruszeniami dokonywanymi przez przeciwników określonej religii. Istniejące w tej mierze regulacje prawa konstytucyjnego, administracyjnego, karnego oraz cywilnego muszą być skrupulatnie egzekwowane, ponieważ zaniechania w tej mierze stanowią klasyczny przykład naruszenia wolności religii.
Naruszeniem wolności religii jest także obrażanie uczuć religijnych, a tym bardziej naruszanie nietykalności cielesnej, a w skrajnych przypadkach pozbawianie zdrowia lub życia. W tej mierze znajdują także zastosowanie ogólne przepisy prawne dotyczące ochrony tych dóbr.
Największym problemem staje się jednak stosowanie omówionych wyżej regulacji prawnych. Państwa demokratyczne nie mogą kwestionować praw człowieka (ich źródłem jest bowiem przyrodzona godność osoby ludzkiej, a nie wola prawodawcy) i dlatego uwzględniają je na ogół w prawodawstwie wewnętrznym. Mimo to w praktyce politycznej tych państw dochodzi często do prób ograniczania wolności religijnej. Dotyczy to zwłaszcza sfery publicznej. Przykładem może być kwestionowanie nauczania religii w szkołach publicznych, domaganie się usuwania krzyży z miejsc publicznych, wymuszanie milczenia osób publicznych w sprawach dotyczących ich wyznania, czy nawet światopoglądu (chyba że jest to światopogląd materialistyczny). W związku z tym w debacie publicznej ogranicza się możliwość argumentacji wynikającej z wartości religijnych.
Powyższe ograniczenia uzasadnia się najczęściej potrzebą respektowania tzw. zasady bezstronności władz publicznych w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych. Tymczasem zasada ta, pomimo wpisania jej do Konstytucji RP (art. 25), stanowi deklarację niemożliwą do spełnienia. Państwo nie może bowiem funkcjonować w próżni światopoglądowej. W warunkach Polski, podobnie jak w całym kręgu kultury euroamerykańskiej, Państwo ma do wyboru w zasadzie tylko dwie główne aksjologie: wynikającą ze światopoglądu materialistycznego, albo wyrosłą z wartości chrześcijańskich. Błędem jest nazywanie bezstronnością światopoglądową, religijną, czy filozoficzną działań zmierzających do eliminowania z życia publicznego chrześcijaństwa i zastępowania go rozwiązaniami będącymi realizacją założeń światopoglądu materialistycznego. Jak bowiem stwierdził Jan Paweł II w Lubaczowie podczas swojej IV Pielgrzymki do Ojczyzny w 1991 roku, „postulat neutralności światopoglądowej jest słuszny głównie w tym zakresie, że państwo powinno chronić wolność sumienia i wyznania wszystkich swoich obywateli, niezależnie od tego, jaką religię lub światopogląd wyznają. Ale postulat, ażeby do życia społecznego i państwowego w żaden sposób nie dopuszczać wymiaru świętości, jest postulatem ateizowania państwa i życia społecznego i niewiele ma wspólnego ze światopoglądową neutralnością".
Byłoby dobrze, aby władze publiczne, nie zasłaniając się nierealną zasadą bezstronności, otwarcie deklarowały, jaki system wartości jest podstawą ich działalności. Ustrój demokratyczny wymaga, aby taka deklaracja odzwierciedlała wolę obywateli, uwzględniając - możliwie najwszechstronniej - zróżnicowania religijne i kulturowe.
Poznań, 4 czerwca 2012 r.
Podpisali:
prof. dr hab. Czesław Błaszak, dr med. Szczepan Cofta, ks. prał. dr Paweł Deskur (sekretarz), prof. dr hab. med. Janusz Gadzinowski, prof. dr hab. Bohdan Gruchman (przewodniczący), prof. dr hab. Tomasz Jasiński, prof. dr hab. Andrzej Legocki, prof. dr hab. Wojciech Łączkowski, prof. dr hab. Roman Słowiński, prof. dr hab. Michał Sznajder, prof. dr hab. Jan Węglarz (wiceprzewodniczący), mgr Grażyna Ziółkowska
