Dobroć natury, czystość życia i jakże chwalebnie sprawowany udział w biskupstwie

Abp Stanisław Gądecki

Dobroć natury, czystość życia i jakże chwalebnie sprawowany udział w biskupstwie. 500. lecie śmierci biskupa Jana Lubrańskiego (Buk – 31.05.2020).

Spotykamy się dzisiaj w Buku w pięćsetną rocznicę śmierci biskupa Jana Lubrańskiego. Buk od wieków był związany z biskupstwem poznańskim; odkąd wielkopolski książę Przemysł I przekazał je legatem na własność kustodii katedralnej (1257), a następnie kustodia przekazała je stolicy biskupiej (1303). Bp Jan Lubrański za swojego życia dbał o rozwój gospodarczy tego miasta, nadając miejscowym cechom przywileje, zabezpieczając miasto przed grabieżami, rozbudowując mury miejskie i poszerzając jego granice. Gdy w 1502 roku ta miejscowość całkowicie spłonęła, wikariusz biskupa poznańskiego zwolnił jego mieszkańców od wszelkich ciężarów podatkowych na okres 15 lat. Buk posiadał też lokalną rezydencją biskupią, dzięki czemu w tym mieście gościło wielu dostojników, nie wyłączając królów: Władysława Jagiełły, Zygmunta Starego (prawdopodobnie) i Henryka Walezego. W tejże rezydencji biskupa Lubrańskiego zastała śmierć (22/23 maja 1520).

Ten okrągły jubileusz śmierci biskupa każde nam przyjrzeć się przez chwilę osobie i działalności tego niezwykłego człowieka. Jan Lubrański herbu Godziemba urodził się w 1456 roku, jako syn Ruperta (Lamberta) z Lubrańca i Barbary Boleścicówny z Kosowa k. Kutna, herbu Jastrzębiec. Dzieciństwo prawdopodobnie spędził w dobrach rodzinnych na Kujawach, w Lubrańcu.

1.         STUDENT

Mając już wcześniejsze krakowskie tradycje uniwersyteckie w rodzinie, także Jan rozpoczął – w wieku 17 lat – studia na Uniwersytecie Jagiellońskim. Zjawił się w Krakowie w 1472 roku i zapisał na letni semestr. W roku 1475 Jan został bakałarzem a trzy lata później zdobył tytuł magister artium.

Po uzyskaniu mistrzostwa sztuk wyzwolonych (1478) przeniósł się do Bolonii, do najznakomitszej w Europie wyższej szkoły prawniczej. Jego boloński pobyt był krótki (od lata 1478 do lata 1480 roku). Prawdopodobnie już w połowie roku 1480 przeniósł się do Rzymu, gdzie kontynuował studia przez następne pięć lat (1480-1485).

W Italii Lubrański – oprócz studiów z dziedziny prawa – poświęcił się także naukom filologicznym. Zaliczał się do grona słuchaczy Francesca Filelfa (1398-1481), poety i znakomitego znawcy literatury antycznej. Był także jednym z polskich uczniów Jana Argyropulosa (1415-1487), grecysty i filozofa arystotelika, z którego wykładów wyniósł znajomość greki i zamiłowania hellenistyczne. Trzecim mistrzem, który wywarł największy wpływ na jego rozwój intelektualny był Pomponio Leto (1428-1498), filolog, historyk i badacz starożytności rzymskich. To właśnie on wyrobił w przyszłych biskupie zamiłowanie do kolekcjonerstwa. Pobyt w Rzymie Lubrański zakończył otrzymaniem stopnia doktora dekretów a potem – z początkiem jesieni 1485 roku – powrócił do Polski.

2.         KAPŁAN

Powróciwszy do ojczyzny postanowił poświęcić się powołaniu duchownemu i polityce, co w tamtych czasach często chodziło w parze. Swoją karierę – pod opieką stryja Grzegorza, podkanclerzego koronnego – rozpoczął w 1485 roku. W 1489 roku – dzięki protekcji stryja Grzegorza – został notariuszem w kancelarii królewskiej, pracując kolejno dla królów: Kazimierza Jagiellończyka i Jana Olbrachta. W 1501 roku – po śmierci Jana Olbrachta – już jako biskup uczestniczył Lubrański w elekcji Aleksandra Jagiellończyka.

Otrzymał kolejne beneficja kościelne: kanonię gnieźnieńską (1485), krakowską (1487), poznańską (1489) i wrocławską (1490). W roku 1493 zrezygnował z kanonii poznańskiej na rzecz swego młodszego brata Bernarda i objął prepozyturę w kapitule katedralnej poznańskiej (1493). Jako proboszcz kapituły zabrał się energicznie do odbudowy domów kanonickich i wikariuszowskich.

3.         BISKUP

W roku 1497 – dzięki poparciu króla Jana Olbrachta i jego brata, kardynała Fryderyka Jagiellończyka – został wybrany na biskupa elekta płockiego. Wybór ten zatwierdził papież Aleksander VI (5.03.1498).

Biskup Jan nie zdążył jednak objąć diecezji płockiej, gdyż w tym samym czasie zmarł biskup poznański Uriel Górka, a 21 kwietnia tego samego roku kapituła poznańska wybrała go przez aklamację na biskupa poznańskiego (o czym informuje napis na spiżowej płycie nagrobnej kanonika Bernarda Lubrańskiego w katedrze poznańskiej: Po śmierci błogosławionego ojca, pana Uriela z Górki, biskupa poznańskiego, następnym biskupem został szczęśliwie czcigodny pan Jan Lubrański, doktor dekretów, wybrany i przeniesiony z Kościoła płockiego do Kościoła poznańskiego). Uroczysty ingres biskupa Jana do katedry poznańskiej odbył się dnia 24 stycznia 1499 roku.

Działalność biskupa Lubrańskiego w diecezji poznańskiej jest dość dobrze znana dzięki czterem tomom wydanych przez niego synodalnych dekretów (556 kart) oraz aktom kapitulnym i konsystorskim. Dzięki staraniom biskupa Jana diecezja poznańska otrzymała w 1500 roku swój pierwszy, wydany w Bazylei brewiarz, zwany Breviarium Posnaniense. Zaś w 1505 roku biskup wydał Missale Posnaniensis Dioecesis.

Jednym z jego najważniejszych osiągnięć administracyjnych było przeprowadzenie – ok. 1510 roku – rewizji uposażenia biskupstwa poznańskiego, która zaowocowała powstaniem Liber beneficiorum, czyli Księgi uposażeń, dzięki której wiemy jak wyglądał gospodarka wielkopolska w początkach XVI wieku. Majątek diecezji poznańskiej stanowiło wówczas 14 kluczy, obejmujących 9 miast i 155 wsi. Podczas swoich rządów biskup Jan zwołał też 11 synodów diecezjalnych, na których zajmowano się problemem podnoszeniem poziomu wykształcenia i moralności duchowieństwa a także sprawami gospodarczymi.

4.         UCZONY

Poznański dwór biskupi promieniował wówczas renesansowym humanizmem. Wśród współpracowników biskupa Jana znalazł się m.in.: Piotr Tomicki, następca Lubrańskiego na stolicy poznańskiej, a następnie biskup krakowski. Na dworze poznańskim przebywał też Andrzej Krzycki, sekretarz króla Zygmunta Starego i królowych Barbary i Bony, biskup przemyski, następnie płocki a wreszcie arcybiskup gnieźnieński, jeden z najwybitniejszych polskich poetów renesansowych.

Podczas swego następnego pobytu w Italii – w latach 1502-1503 – biskup nawiązał kontakty z Aldo Manuzio (1449-1515), który ok. 1490 roku otworzył w Wenecji drukarnię i stał się największym wydawcą ówczesnej Europy. Prowadził on poszukiwania starożytnych rękopisów po całej Europie. Wydał 125 tytułów starożytnych filozofów. Utworzył instytucję o nazwie Neacademia, której zadaniem było szerzenie idei humanistycznych. Być może istniał jakiś związek między Neoakademią Manucjusza a przyszłą Akademią Lubrańskiego. W każdym razie wenecki wydawca odwiedzał biskupa Jana w Padwie, a biskup Jan obiecał mu podjęcie się poszukiwania dzieł starożytnych autorów w naszej części Europy.

Pod koniec życia biskup Lubrański przystąpił do tworzenia wyższej szkoły w Poznaniu. Nowa instytucja miała przede wszystkim kształcić duchownych, pobierających do tej pory nauki w szkole katedralnej. Mimo daleko idących aspiracji biskup nie był w stanie utworzyć pełnego uniwersytetu, bo na przeszkodzie temu stał duży autorytet Akademii krakowskiej a także brak odpowiednich sił profesorskich. Grono profesorskie Akademii w Poznaniu składało się z sześciu osób. Oprócz rektora byli tam profesorowie matematyki i astronomii, retoryki i dialektyki, poezji, gramatyki i teologii. Budowę gmachu akademii na Ostrowie Tumskim rozpoczęto wiosną 1518 roku. W połowie roku 1519 szkoła była już zorganizowana, tak że wykłady rozpoczęto prawdopodobnie jeszcze w samym roku 1519. Akademia przeżywała swój największy rozkwit w drugiej 2 ćwierci XVI wieku. Wykładał w niej wówczas wybitny humanista niemiecki Krzysztof Hegendorfer. Jej absolwentami byli m.in.: lekarz Józef Struś, poeta Klemens Janicki, matematyk i astronom Jan Śniadecki. W momencie założenia kolegium jezuickiego (1572) Akademia straciła rację bytu i wtedy przeniesiono szkołę katedralną do gmachu Akademii (przed 1584).

Swoją prywatną bibliotekę biskup Jan przekazał testamentalnie na rzecz Akademii. Niekompletne zestawienie jego księgozbioru składa się z ok. 170 pozycji. Składa się on z trzech zespołów. Pierwszy – najmniejszy – zawierał pisma Ojców Kościoła i autorów wczesnośredniowiecznych. Drugi – nieco większy – obejmował księgi prawnicze. Trzeci – największy – składał się z dzieł klasyków starożytności i humanistów współczesnych biskupowi. Przytłaczająca większość z nich to dzieła z zakresu przyrody, medycyny, astronomii i geografii.

5.         POLITYK

W latach 1502-1503 biskup przebywał w Italii. Po powrocie do kraju – na początku 1503 roku – wziął udział w obradach sejmu piotrowskiego. Sejm ten (1503/1504) zdecydował, że król nie może dysponować dobrami koronnymi bez zgody sejmu. Zakazał też możnowładcom łączenia dwóch urzędów w jednym ręku (incompatibilitas).

Po śmierci króla Aleksandra (1506) biskup Jan opowiedział się za kandydaturą Zygmunta Starego i wziął aktywny udział w jego elekcji. Wkrótce stał się w Wielkopolsce jednym z najbardziej zaufanych ludzi króla. Ten wysyłał go w latach 1507-18 na szereg misji dyplomatycznych. Uczestniczył m.in. w poselstwie po pierwszą żonę króla Zygmunta – Barbarę Zápolya (1512). Gościł króla Zygmunta I wraz z żoną Barbarą w Poznaniu w 1513 roku. Podczas tej wizyty królowa urodziła córkę, Jadwigę, w przyszłości żonę księcia-elektora brandenburskiego, Joachima II Hektora. Rodzicami chrzestnymi małej królewny było trzech braci Lubrańskich, z którym jeden był biskupem, drugi wojewodą a trzeci kanonikiem.

Następnie bp Jan pojawił się na zjeździe wiedeńskim (1515), podczas którego Zygmunt spotkał się ze swoim bratem Władysławem II, królem Czech i Węgier oraz cesarzem Maksymilianem I. Ostatnią misję dyplomatyczną biskup Lubrański odbył w roku 1518, wyjeżdżając do Ołomuńca, po słynną Bonę Sforzę, drugą żonę króla i towarzyszył jej w drodze do Krakowa.

6.         BUDOWNICZY

Dwadzieścia lat rządów biskupa Lubrańskiego w Poznaniu było okresem wytężonej pracy budowlanej. Biskup podjął najpierw szeroko zakrojone prace na Ostrowie Tumskim, siedzibie biskupów poznańskich. Z jego inicjatywy w latach 1500-1504 wybudowano nowe mosty na Starej Warcie i Cybinie, w miejsce mostów zniszczonych przez powódź. Wybrukowano główne ulice na wyspie. Usunięto wszystkie słomiane dachy z pałacu, kurii i domów gospodarczych i zastąpiono je dachówkami. Dla zabezpieczenia całego kompleksu zapoczątkowano budowę murów obronnych (1500). Cały Ostrów otrzymał nową kanalizację i wodociągi z dębowych rur. Budowa murów spowodowała wyburzenie szeregu domów wikariuszowskich i gmachu szkoły katedralnej, których rozbiórka nastąpiła w latach 1504-1512.

Równolegle biskup Jan prowadził też prace w katedrze. W pierwszej kolejności zbudowano wieże katedralne, zapoczątkowane jeszcze za czasów poprzednika. Budowę wieży południowej zakończono w roku 1512, a północnej dopiero w 1532 roku. Na jednej z wież umieszczono zegar (1511). W 1517 roku biskup przystąpił do wykonania nowego dachu katedry, ale udało mu się tylko pokryć miedzianą blachą kaplicę św. Marcina. Zainstalował witraże a prezbiterium otrzymało nową polichromię. Katedra wzbogaciła się o duże organy oraz ołtarz pod wezwaniem św. Krzyża i drugi ołtarz boczny pod wezwaniem św. Trójcy i św. Jadwigi, a także stalle.

W tym okresie nastąpiła też rozbudowa pałacu biskupiego. W latach 1505-1508 Lubrański przybudował wschodnie skrzydło pałacu. Salę reprezentacyjną na piętrze pałacu ozdobił obrazami biskupów poznańskich, namalowanymi przez Stanisława Skórę z Krakowa. Pałac połączono nadziemnym murowanym mostem wychodzącym z dzisiejszego północnego balkonu rezydencji do kaplicy biskupiej w katedrze.

W 1512 roku biskup założył – na wzór Krakowa – kolegium dwunastu kapłanów psałterzystów, którzy mieli śpiewać dniem i nocą w katedrze (na zmianę po dwóch przez dwie godziny) cały Psałterz Dawidowy. Specjalnie dla nich biskup nakazał budowę dom mieszkalnego w stylu późnogotyckim zwanego psałterią, który przetrwał po dziś dzień przy wjeździe na Ostrów Tumski. Kolegium psałterzystów zniesiono w roku 1810.

Z polecenia biskupa rozebrano drewniany budynek kurialny a w jego miejscu wzniesiono dwupiętrowy gmach z cegły.

W Poznaniu – przed rokiem 1516 – biskup wzniósł także szpital i kościół św. Stanisława. Wiadomo też, że z inicjatywy biskupa Jana przeprowadzono pewne prace przy klasztorze cysterek w Owińskach. Uzyskał również prawa miejskie dla wsi biskupich Dolska i Ciążenia. Drugim ważnym ośrodkiem należącym do diecezji poznańskiej była Warszawa. Przy warszawskim kościele szpitalnym pod wezwaniem św. Ducha biskup Jan ufundował kaplicę Matki Bożej (1504). Na potrzeby wikariuszów warszawskich wzniósł prawdopodobnie kanonię przy ulicy Dziekania. Gdy ok. 1515 roku pożar zniszczył warszawski klasztor bernardynów, biskup Jan pospieszył z pomocą przy odbudowie prezbiterium i zakrystii tego kościoła.

Poza diecezją poznańską biskup prawdopodobnie partycypował również w kosztach wyposażenia kościoła parafialnego pw. św. Jana Chrzciciela w rodzinnym Lubrańcu. Do tego miasta sprowadził zakon bernardynów, dla których kazał wznieść klasztor z kościołem. Gdy w roku 1504 wielkopolski Kazimierz Biskupi z przyległymi wsiami przeszedł w ręce Lubrańskich, biskup przebudował tamtejszy kościół w stylu gotyckim (ok. 1512). W tymże mieście – wraz ze swym bratem Mikołajem, wojewodą poznańskim – przystąpił do wznoszenia klasztoru bernardynów (ukończony w roku 1520). Te budowle zaliczają się do czołowych osiągnięć wielkopolskiej sztuki muratorskiej początku XVI wieku. Nieco wcześniej biskup Jan miał założyć klasztor bernardyński w pobliskiej Słupcy, ale żywot tej fundacji był bardzo krótki.

Ten krótki przegląd daje jakieś ogólne wyobrażenie ogromnego rozmachu budowlanego biskupa Lubrańskiego w czasie jego rządów.

7.         ŚMIERĆ

Ale my dzisiaj jesteśmy w Buku, gdzie bp Jan Lubrański zmarł nagłą śmiercią w nocy z 22 na 23 maja roku 1520. Tego samego dnia po południu jego zwłoki przewieziono do Poznania i – po uroczystej procesji żałobnej z kościoła św. Marcina do pałacu biskupiego – złożono je w sali na parterze.

W niedzielę 3 czerwca pochowano go w głównej nawie katedry przy trzecim północnym filarze przed prezbiterium. Nazajutrz nabożeństwo żałobne odprawił sufragan Wojciech z Sochaczewa, a kazanie wygłosił Tomasz Bederman z Poznania, profesor teologii z Akademii Lubrańskiego. Pomnik z piaskowca wystawiony staraniem jego następcy, biskupa Piotra Tomickiego, został zniszczony podczas katastrofy katedry w roku 1790. Sam portret biskupa Lubrańskiego uchował się w Kazimierzu Biskupim.

Na koniec warto dopowiedzieć, że Jan Lubrański należy do najwybitniejszych poznańskich biskupów. Choć pisano o nim, że „nie był wolny od krytyki, że uchodził za człowieka niecierpliwego i w gniewie do tego stopnia zapalczywego, że w najdrobniejszej sprawie urażony w senacie stawał się także wobec innych bardzo zawzięty, niekiedy złośliwy. Lecz dobroć natury, czystość życia i jakże chwalebnie sprawowany udział w biskupstwie łatwo wymazywały z pamięci tę skazę”. Amen.